Heidegger’in, Aristoteles üzerine verdiği derslerden birini “Aristoteles; doğdu, çalıştı ve öldü” sözüyle açtığı rivayet edilir. Alberto Manguel’in kaleme aldığı Maimonides monografisi de bu denklemi anımsatan, üstelik içine sürgün olma halini de katan, zorlu, ancak üretken bir yaşamı anlatıyor. Nitekim, “Herhalde bitkinlikten ölmüş olmalıdır” (s. 12), “… muhtemelen yorgunluktan öldü” (s. 39) cümleleriyle Manguel, Maimonides’in doğumla ölüm arasındaki bu temposuna özellikle dikkat çekmiş.

“İkinci Musa”, “Büyük Kartal” gibi sıfatlarla taçlandırılan, hekim, âlim ve filozof Maimonides’in yani Musa bin Meymûn’un daha pek çok ismi olduğu biliniyor: Arap dünyasında Mûsa bin Ubeydillâh el-Kurtubî el İsrâlî, en iyi bilinen eseri olan, Delaletu’l-Hairin-Aklı Karışıklar İçin Rehber yani Moreh Nevukhim nedeniyle Ha-Moreh (öğretmen), ölümünden sonra ise taraftarları tarafından yakıştırılan RaMBaM yani “Öğretmenimiz (Rabbi) Moşe ben Maimon” en bilinenleri. Editörünün talebiyle böylesine kalabalık bir kimliğe dair yazmanın zorluğunun yanı sıra, Maimonides hakkında doğru düzgün bir bilgiye sahip olmaması, eski bir rabinik öğüt olan “Diline ‘bilmiyorum’ demeyi öğret” (s. 99) düsturunca Manguel’i katmanlı bir yolculuğa çıkarmış görünüyor. Endülüs, Kuzey Afrika ve Mısır tarihine yahut İslam felsefesine ve Ortaçağ tıbbına dair okumalarının yanı sıra incelediği Yahudilik inancı ve tarihi, belki de bu kitabı yazana dek çok da önemsemediği kendi Yahudi köklerine de bir yolculuk yapmasını sağlamış olabilir. Maimonides gibi yaşamı boyunca pek çok yer değiştiren Manguel, bu “çevre, ifade, gelenek görenek ve gökyüzü değiştirme” deneyiminin (s. 10) dağarcık ve üslubuna olan etkilerini, Maimonides’i kavramaya başladıktan sonra fark etmiş olduğunu her zamanki alçakgönüllülüyle anlatmış bize: “Maimonides biyografimi bitirdikten sonra belki de gezgin bir yaşamın sonucu olan kendi tuhaflıklarımın ve dışavurumlarımın daha çok ayırdına vardım.” (s. 11)

1138 yılında Kurtuba’da doğan Maimonides, yaşamının ilk on üç yılını burada geçirdikten sonra, iktidarı ele geçiren Berberî kökenli Muvahhidler’in artan baskıları nedeniyle ailesiyle birlikte önce İspanya’nın diğer bölgelerine, ardından Kuzey Afrika ve Filistin’e kaçmak zorunda kalmış, nihayetinde Mısır’a yerleşmiş ve 1204’te burada ölmüştür. Manguel’in dediği gibi, “bunlar yalın kronolojik gerçekler”dir.

Ancak bir de Kenneth Seskin’in sorduğu, Manguel’in de önemsediği şu soru var:

Geleneğin savunucusu Maimonides vardır, bir de onu yeniden biçimlendirme peşinde olan, Aristoteles’in öğrencisi Maimonides. Ayrıca eleştirmen Maimonides, inançlı Maimonides vardır, bir de şüpheci Maimonides. Gerçek Maimonides hangisi? (s. 19)

Babil’in lanetinin pek de geçerli olmadığı Endülüs’te, İbranicenin yanı sıra Arapça ve Yahudi Arapçası öğrenmesi, o dönem Kurtuba’nın en seçkin Arap âlimleriyle tanıştırılmasıyla edindiği kültürel inceliği, belki de Maimonides adını taşıyan bu labirentin giriş kapısıdır. “Yetişkinlik rüyalarının sahnesi çocuklukta kurulur” diye yazar Manguel. (s. 31) Şehrin mimarisi, hareketli ve rengârenk pazarı, Talmud ve Kur’an okumalarının alçalıp yükselen temposuna eşlik eden medrese ve kütüphaneleri, bahçelerden yayılan portakal kokularıdır “Maimonides’in zihninin geliştiği zengin duyusal arka plan”. (s. 31) Böyle bir yerden ayrılmaya zorlanmak, Sancho Panza’nın Arap kanı taşıdığı için sürülen, “kendimizi nerede bulursak bulalım İspanya için ağlarız, çünkü orada doğduk ve asıl vatanımız orası” diyen komşusu Ricote gibi etkilemiş midir Maimonides’i diye sorar Manguel. (s. 31)

Seneca, filozof olmak isteyen birine şu öğüdü vermiş: “Onlara layık davranırsan… Sokrates, Cleanthes, Platon, hepsi senin atalarındır.” (s. 53) Bu sözden haberi var mıydı bilinmez ama Maimonides de entelektüel atalarından birisine, Sokrates’e layık davranarak, dinî ve felsefi öğretmenlikten para kazanmanın doğru olmadığını düşündüğü için geçimini sürgün yıllarında öğrendiği hekimlikten sağlamaya başlamış. Hekimliğin Aristotelesçi mutluluğa (eudaemonia) ulaşmanın temel yollarından biri olduğunu bilse de, Talmud’daki “en iyi hekimler cehennemliktir” uyarısının şu yorumunu da hatırlıyor olmalıdır Manguel’e göre: “En iyi hekimler cehennemliktir. Onlar hastalıktan korkmaz. Sağlıklı beslenir, Tanrı’nın huzurunda alçakgönüllü davranmazlar. Bazen öldürürler, bazen de yoksul birini iyileştirecekken bunu yapmazlar.” (s. 43)

Selahaddin Eyyubi’nin hekimliğini yapacak kadar büyük bir şöhrete sahip olsa da, Samuel ibn Tibbon’a yazdığı mektubundaki çalışma temposu, Maimonides’in tevazusunun da bir göstergesi:

… günün çoğunluğunu sarayda geçirmem gerekiyor… ikindiye kadar Fustat’a geri dönmüyorum. Sonra karnım çok acıkıyor ama bir bakıyorum, bekleme odaları insan dolu, Yahudiler ve Yahudi olmayanlar, soylular ve halk… dostlar ve düşmanlar… ben hafif bir şeyler atıştırırken sabretmeleri için yalvarıyorum, 24 saatte yediğim tek öğün bu. Sonra hastalarımla ilgileniyorum… gece inene kadar… hatta… sabahın en az ikisine kadar. Yorgunluktan bitap düşüp uzandığımda bile onlarla sohbet ediyor, reçete yazıyorum… öyle tükenmiş oluyorum ki, zor konuşuyorum. (s. 44)

Tüm bu yoğunluğa rağmen, farklı konularda, Arapça on tıbbi eser kaleme alan Maimonides, öte yandan dinî ve felsefi çalışmalarına da devam etmiş. Felsefeyi Yahudi inancının ayrılmaz bir parçası olarak gördüğü için, yaşamını Tanrı meselesine adamak “Aristoteles’in akla adanmış ömür ilkesiyle tam bir uyum içindedir” ona göre. (s. 58) Talebesi ve tercümanı olan İbn Tibbon’a ısrarla Aristoteles çalışmasını önerir, çünkü Aristoteles’in “İlahi Ruh’un feyzini yaşayan kişi hariç”, insanın erişebileceği en yüksek bilgi seviyesine erişmiş olduğuna inanmaktadır. Bu önerisiyle de, “doğruyu hangi kaynaktan gelirse gelsin kabul etmemiz gerekir” düşüncesine uygun davranır. (s. 61)

Yahudiliği bir akıl dinine dönüştürmeyi hayal eden Maimonides’e göre yine de evrenin neden var olduğu sorusu aklın imkânlarının ötesindedir. Aklı Karışıklar İçin Rehber’de, “Zaman içinde var edilmemiş bir şeyin nihai sonu… aranmamalıdır” diye yazar. (s. 66) Sorgulanması yasak olan Tanrı hakkında düşünmenin, tartışmanın açmazını ise yine felsefede bulur. Tek doğru kaynak olarak gördüğü Tevrat ve tamamlayıcısı Talmud’daki ilkelerin, Aristoteles’i şerh eden İslâm felsefecilerinin metafizik yaklaşımlarında tekrarlandığını fark eder. Oysa bu felsefecilerin Aristoteles’in Teolojisi olarak bildikleri ve yararlandıkları metin Plotinos’un Enneadlar’ının bir kısmıdır. İskenderiyeli Philo’dan Plotinos’a kadar açımlanan südûr teorisinin ilkeleri, Maimonides’in negatif teolojisinin de temelini oluşturur.

Yaşamının son yıllarında Kabala’ya ilgi duymaya başladığına dair iddialar olsa da, Maimonides bir mistik değildir. O, Tanrı’yı esinlerle değil, felsefe ve Yasa’ya bağlılık yoluyla bilme peşindedir. Bir mektubunda şöyle yazar:

Hiç kimse üç ilkeden birinin onaylamadığı hiçbir şeye inanmamalıdır. Birincisi, matematik bilimlerindeki gibi akılcı kanıt; ikincisi beş duyudan biriyle algılama… ve üçüncüsü, peygamberlerden ve doğru insanlardan gelen gelenek. (s. 118)

Bir labirente benzetmiştim Maimonides’i, kimi zaman kendisinin de kendi içinde yolunu şaşırdığı. Manguel de Aklı Karışıklar için Rehber’in ilk aklı karışık okurunun Maimonides olduğunu düşünmüş. Yine de düşün tarihinin en önemli uğraklarından biri olmuş. Dante’nin İlahi Komedya’sındaki ve Milton’un Yitirilmiş Cennet’indeki kimi imgelerde izi görülmüş. Newton biat etmiş. Diderot yanlış anlamış, Spinoza hesaplaşmış, Voltaire inanmasa da saygı duymuş. Kafka’nın, Dava’sına ve belki de “Yasanın Önünde” isimli kısa hikâyesine gölgesi düşmüş. Borges, kuşların sayısında aradığı Tanrı’nın varlığını Maimonides’e dayandırmış; bir de Gestapo tarafından vurulmak üzere olan Hladik’in rüyasını. Freud, Jung, Lacan, Derrida ve tabii ki Levinas; hesaplaşmayan kalmamış sanki.

Bugün İsrail’de Filistin halkına karşı uygulanan soykırımın karşısında bu Yahudi bilgenin tavrı ne olurdu acaba? Aklın doğrultusunda iman ettiği kutsal metnin emrettiğini savunduğu adalet, saygı, haysiyet gibi kavramların ayaklar altına alınması sanırım onu da derinden yaralardı. Manguel’in de belirttiği gibi, Maimonides’in aklı öne çıkarması, toplumsal ve kişisel düzen kurmadaki kararlılığı, “bir gün çok fazla siyasi, ekonomik ve tinsel alçaklık karşısındaki evrensel şaşkınlığımızdan sıyrılabilirsek bize örnek olabilir, böylece (umuyoruz ki) çok da uzak olmayan bir gelecekte daha iyi, daha adil ve daha mutlu aydın yaşamlar sürmeye başlayabiliriz”. (s. 168)

Yaşananlara, yaşadıklarımıza bakınca olmayacak bir dua gibi görünse de… Âmin.