19 Ekim 2023
Psikoloji profesörü Kathryn Paige Harden’ın yazdığı Genetik Piyango genetik bilimin toplumu daha eşitlikçi ve daha adil bir hale nasıl getirebileceğini tartışmaya açıp bunun gerçekleşme ihtimali üzerine bilimsel veriler ve örnekler sunarak genetik şansın eşitlik, adalet, hakkaniyet gibi kavramlar üzerindeki etkisini araştırıyor.
Teksas Üniversitesi’nde psikoloji profesörü olan ve aynı üniversitede Gelişimsel Davranış Genetiği laboratuvarını yöneten Kathryn Paige Harden, Teksas İkiz Projesi’nin de eş yöneticiliğini yapıyor. Bu çalışmalarının ve yüzlerce katılımcıyla gerçekleştirdiği bir çevrimiçi sınıfta Psikolojiye Giriş dersi veren Harden’ın ilk kitabı Genetik Piyango kısa süre önce Minotor Kitap tarafından Barış Gönülşen çevirisiyle yayımlandı. Genetik bilimin toplumu daha eşitlikçi ve daha adil bir hale nasıl getirebileceğini tartışmaya açıp okurun önüne konunun gerçekleşme ihtimali üzerine bilimsel veriler ve örnekler sunarak genetik şansın eşitlik, adalet, hakkaniyet gibi kavramlar üzerindeki etkisini göz ardı etmememiz gerektiğinin altını çiziyor.
“Eşitlik hakkında kitap yazmak fazla cesur bir iş” diyerek mevzuya giriyor Kathryn Paige Harden ve bunu ele alış biçimine ekleyerek şunları söylüyor: “Bir psikolog ve davranış genetikçisi olarak şahsi uzmanlığım ve öğrenimim, çocuklukta ve ergenlikte insan davranışının genetiği alanında. Eşitlik kuramlarında nadiren genlerden bahsediliyor. Oysa beceri, yetenek, yeti, doğuştan gelen yetenekler, kabiliyetler, azim, rekabet, liyakat, şans, doğuştanlık, tesadüf, fırsat gibi kavramlar eşitlik kuramlarının bahsettiği şeyler arasında bulunuyor. Ve her ne kadar genetiğin tam olarak bize neler söyleyebildiği (ve söyleyemediği) ilk bakışta göründüğünden çok daha karmaşık bir konu olsa da, bu kitapta göstermeye çalışacağım üzere, davranış genetiği alanının tüm bu konular hakkında söyleyeceği çok şey var.”
Genetik Piyango’yu iki kısma ayırmış Harden. Birinci kısımda, daha genel bir başlık altında genetiğin toplumsal eşitsizlikle ne gibi bir bağı var, ona bakıyor Harden. Toplumun büyük kısmında önemsenmeyen genetiğin sosyal eşitlikle olan ilintisine dair, içeriği genişletildiğinde tarihsel arka planı olan elle tutulur ifadeler kullanarak okura bu alanı daha yakından tanıma fırsatı veriyor. Devamında, bir metafor olarak kullandığı “genetik piyango” tamlamasını biyolojik, istatiksel veriler kullanarak daha bilimsel açılımlarla anlatmaya çalışıyor ve üreme teknolojileriyle genetik tanının insanın seçimine bağlı olmadığına, tamamen şansa bağlı olarak gerçekleştiğine değiniyor. Birbirimizle olan genetik farklılıklarımızın hayatlarımız içindeki sonuçlarını göstermek için yapılan testlere ve uygulamalara da yer açan Harden, dördüncü bölümde ele aldığı, insanlarda bulunan hastalıklarda genleri tanımlamaya yarayan “genom boyu ilişkilendirme çalışmaları”nın sonuçları için ayrı bir parantez açarak bunun grup ve ırksal farlılıklarda doğru veriye ulaşılmadığını savunuyor. Yazarın burayı detaylandırması önemli. Zira Harden bu konuyla ilgili olarak, toplumsal eşitsizlikler üzerine yapılan hem ikiz hem DNA ölçümüyle yapılan araştırmaların hemen hemen hepsinin atalarının Avrupalı ve “Beyaz” diye tanımlanan insanlar arasındaki farklılıklara indirgendiğini söylüyor. Türkçesi: “Beyaz” ırk hâlâ üstün görüldüğü için genetik araştırmalar, diğer ırksal ve etnik toplulukların incelenmesinde yetersiz kalıyor. Ayrıca bireyin, kişisel olarak sorumluluk taşıdığı toplum içindeki yeri de yine bu “üstünlük” sayesinde bir nevi “kaçak güreşmeye” sebep oluyor ve kişi, sorumluluklarından genetik olarak “farklı” olduğu için kolayca sıyrılma yöntemine başvuruyor. Harden’ın yukarıdaki bahisle tartışmaya açtığı bir diğer konu da “genom boyu ilişkilendirme çalışmalarının” genetik nedenleri hakkında ne anlatmaya çalıştığı. Harden burada, “Bir neden, nasıl neden olur?” diye sorup önce bunu açıklıyor. Sonra ise genlerin oluşturduğu yaşamsal sonuçları masaya yatırıyor.
Kitabın ikinci kısmını genetiğin toplumsal eşitsizlik üzerindeki etkisi hakkında bildiklerimizin ne işe yarayacağına, özetle genetik farklılıklarımızın bizi doğuştan “üstün” ve “aşağı” olarak ayırmasını bir kenara bıraktığımızda elde ne kaldığına bakıyor. Bu farklılıkların, sosyal politikalarla dünyayı ve içinde yaşadığımız toplumu değiştirme gücü olup olmadığını mercek altına alıyor. Harden sonuç niyetine de genetik etkilerin insan davranışları üzerindeki etkisinin, yine insanlar tarafından neden kabul görmediğini irdeliyor.
Kathryn Paige Harden Genetik Piyango’da, genetik bilimiyle toplumsal eşitliğin arasındaki ilişki üzerine yeniden düşünmemiz gerektiğinin altını ısrarla çiziyor. Bunu yaparken de konunun önemini “Galton’un zekâ ve eğitim durumu üzerine modern genetik araştırmalarla devam eden insan davranışları genetiğini, on yıllar boyunca dolaşık hâle geldiği ırkçı, sınıfsalcı, öjenikçi ideolojilerinden ayıklayabilir miyiz?”, “Yeni bir sentez düşünebilir miyiz?”, “Ve bu sentez, eşitliğin neye benzediği ve ona nasıl erişileceği konusundaki kavrayışımızı geliştirebilir mi?” gibi kritik sorularla cevaplamayı amaçlıyor.