Bir okur olarak Feroz Hoca’nın eseriyle tanışmam ‘70’li yıllara kadar gider. O tarihlerde Sander Kitabevi’nin özenli baskısıyla yayınlanan İttihat ve Terakki (1908-1914) kitabını ilk okuduğumda, İttihat ve Terakki’nin yakın tarihimizdeki önemini pek kavrayamamış, Hürriyet’in ilanıyla hızlanan olayların akışı içindeki İttihatçı faktörlere, örgütlenme biçimlerine, Meşrutiyet’e, Meclis-i Mebusan seçimlerine, 31 Mart’a, Bâbıâli baskınına ve birçok tarihî olguya üstünkörü bakıp geçmiştim.

Kuşak olarak başımızda kavak yellerinin estiği yıllardı. 12 Mart gelmiş, aranmaya başlamıştım. Feroz Hoca’nın bu çok önemli, bir dönem adeta klasikleşmiş eserinden kafamda kalan şeyler Bâbıâli baskını, Mahmut Şevket Paşa’nın öldürülmesi ve özellikle her fırsatta silahına sarılan Yakup Cemil’di. Niye Yakup Cemil? Tabii gözü pekliğinden, silahşorluğundan olsa gerekti!..

Sonraları, özellikle ‘80’li yıllarda Feroz Hoca’yla şahsen tanışmam ve kitaplarını yeniden okumaya başlamam sonucunda kafamda çizilmiş çerçeve genişlemeye başladı. Bundan sonra hocanın makale ve kitaplarında birinci el kaynaklara dayanan ince ayrıntıların bulunduğu metinleri yeniden keşfetmeye koyuldum. Feroz Hoca’yla yaptığımız ortak çalışmalar sonucunda, çeşitli uluslararası hakemli dergilerde yayınlanmış makalelerini önce İngilizce iki cilt halinde bir araya getirdik.[1]

Şimdi de Kronik Kitap bu kitapların Türkçe çevirilerini, İmparatorluktan Cumhuriyet’e – Osmanlı’nın Son Dönemi ve Modern Türkiye adı altında yayınlıyor. Aslında her iki ciltte de yer alan makaleler bir anlamda akademik yaşamının bütününü modern Türkiye’nin oluşumuna, Osmanlı’nın son dönemleriyle Cumhuriyet’in ilk yıllarından günümüze uzanan siyasal tarihine adamış, Delhi’de dünyaya gelmiş Hindistanlı bir bilimcinin düşünce yöntemini de yansıtıyor.

Feroz Ahmad, Delhi Üniversitesi’nde Hindistan Tarihi eğitimi aldıktan sonra Londra Üniversitesi’nde doktorasını tamamladı. Ünlü Ortadoğu tarihçisi Bernard Lewis’le yürüttüğü tezin İttihat ve Terakki üzerine olması Ahmad’ın akademik çalışma alanını belirleyecek ve anti-kolonyal geçmişe sahip bir toplumda yetişmesi ise bunu daha da sağlamlaştıracaktı.

Kitapta yer alan makalelerin ilkinde Feroz Ahmad, Osmanlı İmparatorluğu’nda devlet kavramının gelişimini ele alıyor. Yazar, kuruluşunda böyle bir kavrama sahip olmayan, kimi kurumlarını bir anlamda Bizans’tan ‘tevarüs’ eden Osmanlı’nın zamanla devlete mistik özellikler yakıştırarak bu kavramı ‘baba’ konumuna yükseltmesini inceliyor, devletin yüzyıllar boyunca aldığı biçimleri, Tanzimat’tan Cumhuriyet ve sonrasına kadar değişmeyen özelliklerini ele alıyor.

Kitaptaki ikinci makalede Feroz Ahmad, Osmanlı devletinde 1800 ile 1914 arasında kapitülasyonlara karşı değişen bakış açısını çok ilginç örnekler vererek araştırıyor. Başlangıçta “… zayıf ve fakir Avrupa’ya bir lütuf olarak verilen bu imtiyazların” yüzyıllar sonra güçlenen Avrupa ülkelerinin elinde nasıl bir silaha dönüştüğü ve kaldırılma süreci çok önemli kaynaklarla destekleniyor.

Kitapta yer alan bir başka önemli makale de, yazarın Rus devrimcisi Troçki’nin bir gazeteci olarak 1908 Meşrutiyet Devrimi ile 1912-14 Balkan Savaşları üzerine yazdığı yazıları yorumlamasıdır. Troçki’nin bir devrimci olarak İngilizlerin tarihten gelen Haçlı anlayışı ve özellikle o yıllarda Başbakan Gladstone’un savunduğu ‘Türklerin Avrupa’dan atılması’ görüşüne şiddetle karşı olduğunu ifade eden Feroz Ahmad özellikle Balkan Savaşları sırasında Osmanlı askerlerinin savaşma tarzından etkilenen Troçki’den alıntılar yaparak, aradan geçen onca yıla rağmen Troçki’nin Balkan Savaşları üzerine yaptığı yorumların aşılamadığını ifade eder.[2]

Kitaptaki diğer önemli makaleler arasında “Osmanlı İmparatorluğu’nun Silahlı Tarafsızlığı ve Savaşa Dahli, Ağustos-Kasım 1914” başlıklı makale özellikle savaşa giden yolu ve kapitülasyonların kaldırılmasını konu edinirken, iki ayrı makaledeyse Jön Türklerin imparatorluk sınırları içinde yaşayan Ermenilerle ilişkileri ve İttihat ve Terakki’nin Yahudilerin siyasi elitleriyle olan bağları inceleniyor.

Cumhuriyet’in kısa ömürlü ilk muhalif parti deneyimi olan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası üzerine olan makalesinde ise Feroz Ahmad aslında Mustafa Kemal’in kurduğu Halk Fırkası ile programları birbiriyle benzeşen bu iki kuruluş arasındaki en temel farkın savundukları siyasi yöntem olduğunu vurgularken önemli noktalara değiniyor. Yazara göre TCF’nin kurucuları saltanata ve hilafete bağlılıklarını dile getirip muhafazâkar bir kimlikle siyaset yaparken, Mustafa Kemal’in radikalizmi attığı adımlarla öne geçecekti.

Kitabın önemli makalelerinden ikisi, “Türk Dış Politikasının Tarihsel Arka Planı” ile “Yatıştırma Yıllarında Kemalist Politika” birlikte okunup yorumlanması gereken makalelerdir. Küçük bir çaba sonucunda modern Türkiye’nin temellerinin atıldığı yıllarda dış politikanın biçimlenmesini, tek parti dönemi olsa dahi, bugünkü ‘cehalet ve hamasetle sıvalı, köksüz’ dış politikayla ilgisinin olmadığını görebilirsiniz.

O yıllarda farklı denge hesaplarına dayansa bile, Recep Peker gibi gönüllü destekçilere rağmen Mussolini’ye karşı durulmasının, Franco’ya karşı Cumhuriyetçilerin desteklenmesinin önemini George Orwell’dan öğrenmek de, Feroz Hoca’nın kaynaklara ulaşma konusundaki titiz çalışmasının önemini bir kez daha gösteriyor.

“Türkiye’de İşçi Sınıfı Bilincinin Gelişimi” ve “Modern Türkiye’de Siyaset ve İslam” başlıklı makalelerde Feroz Ahmad’ın bugünlere uzanan yorumlarının temellerini nasıl bir çerçeveye yerleştirdiğini görebilirsiniz.

İmparatorluktan Cumhuriyet’e adlı kitabın yakında yayınlanacak olan ikinci cildinde de yazarın çok önemli diğer yazıları yer alacak. İşte o zaman akademik yaşamını modern Türkiye tarihine ve siyasetine adamış, bir anlamda ‘bizden’ bir bilimcinin düşünce serüvenini tüm yanlarıyla öğrenebileceksiniz.

Feroz Hoca’nın geçtiğimiz günlerde kendisine verilen Doğan Avcıoğlu Sosyal Bilimler Onur Ödülü’nün, sağlık sorunları nedeniyle katılamadığı törenine gönderdiği mesajda dediği gibi, “Aslında değerli jüri üyelerinin bu takdiri, benim modern Türkiye’nin tarihi ve siyaseti üzerine ömür boyu süregelen adanmışlığımın anlamlı bir teyidi olmuştur”.

NOTLAR

[1] Feroz Ahmad, From Empire to Republic, Essays on the Late Ottoman Empire and Modern Turkey Vol 1, Vol 2,İstanbul Bilgi Universitesi Yayınları, İstanbul, 2008.

[2] Lev Troçki, Balkan Savaşları, çev. Tansel Güney, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2012.