Bu aralar, yok sadece bu aralar değil, uzun aralardan sonra beni en çok etkileyen kitap Ahmet Büke’nin Deli İbram Divanı oldu. Neden diye düşününce, nedenler sıra sıra geldi...

Öncelikle farklı bir yazıma sahip roman. Bir kutsal metin gibi… Adından da belli zaten; “divan”... Sizi akıldan değil, daha derin bir yerden kendine bağlıyor. Sıradan olaylar içinde, sıradan olmayan bir ruhu buluyor ve ardından okura sunuyor. Böylece insanlar, olaylar, doğa birbirine başka bir düzeyde bağlanıyor; sizi ha bire daha derine, daha içe doğru çekiyor. Deniz, romanı her yanından kuşatıyor. Denize ait yüzlerce bilmediğimiz sözcük, terim sıralanıyor satır aralarına. Ama hepsini anlamasanız bile, daha önce duymamış olsanız bile hemen kabul ediyorsunuz. Anlatımın gücü, bilinmezlerin üstüne çıkıyor...

Deli İbram Divanı öyle bir roman ki, okuyup bitirince yine başa dönüp yeniden okumak arzusu veriyor insana. Divan, rüyalarınızda da yaşamaya devam ediyor... Aklınızda, ruhunuzda, yanı başınızda duruyor.

GÜLŞAH ŞENKOL

Why We Are Restless: On the Modern Quest for Contentment
/ Benjamin Storey and Jenna Silber Storey

Bazı kitapların başlığı merak uyandıran bir sorudan oluşuyor. Genellikle çocuk kitapları. Bill Martin Jr.’ın Kahverengi Ayı, Kahverengi Ayı Ne Görüyorsun?, Kutup Ayısı, Kutup Ayısı Ne Duyuyorsun? serisi, ya da Jane Yolen’ın Dinozorlar Uyumaya Nasıl Gider? Dinozorlar Yemeklerini Nasıl Yer serisi veya Nikolai Popov’un meşhur Neden?’i gibi… Çocuksanız aman ayılar ne duyuyormuş, ya dinozorlar ne yiyormuş derken bir bakmışsınız kitaba, sonra da bir bakmışsınız uykuya dalmışsınız. Bu sene okuduğum kitabın tuzağına benzer bir meraka yenilip düştüm ben de. Başlıktaki soru şu, Neden Tedirginiz? Gel de okuma! Öyle ki, bir çocuk için dinozorlar neyse, pandemi ayazını yemiş yetişkinler için de bu soru aynen o.

Neden tedirginiz?...

Furman Üniversitesi’nde Politika ve Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde öğretim görevlisi olan Jenna Silber Storey ve Benjamin Storey’nin birlikte kaleme aldığı Why We Are Restless: On the Modern Quest for Contentment [Neden Tedirginiz: Bir Nevi Hoşnutluk Arayışı Üzerine] bu sene (2021) Princeton Üniversitesi Yayınevi’nden çıktı. Kitap huzursuzluğun, tedirginliğin ya da rahmetli anneannemin deyişi ile “iç tükenmesinin” kaynağında yatan sebepler ile hoşnutluk, memnuniyet ve mutluluğu tanımlama ve algılayış biçimimiz arasında ilişki kuruyor, ve bu çoğu zaman yanlış yollardan kurulan ilişkilendirmenin, mutluluğu-mutsuzluğu, memnuniyet ve memnuniyetsizliği, hoşnutluk ve hoşnutsuzluğu, dolayısıyla tüm bu duygulara dair varlık ve yokluk algımızı da şekillendirdiğini savunuyor. Gözün aydın, mutsuz değilsin sayın okur! Mutsuzum sanıyorsun.

Yazarlar mutluluk, içsel hoşnutluk ve memnuniyet (immanent contentment) nerede hangi yollardan aranmalı sorunsalına Montaigne, Pascal, Rousseau, and Tocqueville üzerinden karşılaştırmalı ve çoğu zaman dengeli bir okuma yaparak cevap arıyor. Kitapta da sorgulandığı üzere, mutluluğu ve memnuniyeti hep ulaşılması gereken bir hedef haline getirerek, aslında mutlu olduğumuz zamanlarda dahi bu kavramları nasılsa ulaşılamayacak bir hayal algısına dönüştürdüğümüz için mutluluğa ulaşamamayı garantilemiş mi oluyoruz? Bizi asıl mutlu kılacak şey aslında yaşamlarımızda kişi ve olaylara görece daha mesafeli hatta kimi zaman "kayıtsız" (nonchalance) kalıp mutluluk kavramının farklı tezahürleri arasında –sabah içilen kahve, sokakta sevilen kedi, iyi geçen bir sunum, sağlıklı olma durumu gibi– "daha ılımlı ve ölçülü bir denge" (moderation through variation) kurmaktan mı geçiyor? (Montaigne) Yoksa bu mutluluğa ulaşma kaygısı zaten "en baştan kaybedilmeye mahkûm bir çaba", bir tür "yanılsama" mı, mutluluk sandığımız şey aslında dünyevi, "yalnızlaştırıcı bir illüzyon" mu, yani gamdan kederden uzaklaşma çabamız asıl kendimizden uzaklaşmamız, "dert tasadan kaçışımız kendimizden kaçmaklığımız", mutsuzlukla özdeşleştirdiğimiz şeylerin bilinçli olarak devamlı kızağa çekilip bastırılması mı? (Pascal) Veya mutsuzluk algımız "birey ile toplum arasındaki bölünme ve ayrışmadan" kaynaklanıyorsa, bu bölünmeyi ortadan kaldıran, entelektüel enerjimizi sadece "bireye", "kendi kendineliğe" (solitude) veya vatandaşlık bilinci ile sadece "topluma" adadığımız tek bir hedef etrafında şekillendirirsek, yani Montaigne’nin savunduğu birbiriyle dengeli ve çeşitlendirilmiş hayat telaşelerimizden birisi öncülenir, diğerleri bu yolda feda edilirse -bu ay sadece sınava hazırlanacağım, sosyal aktivitelerimi durduracağım gibi-, iç ayrışmalar ve çatışmalardan arınmış daha bütünlüklü, tutarlı ve sürdürülebilir bir mutluluk anlayışına ulaşılabilir miyiz? (Rousseau) Yoksa asıl sorun tamamen "içsel hoşnutluk" kavramını tanımlamadaki "kavramsal tıkanmalardan" mı kaynaklanıyor, bu arayışı sadece bir mutlu olma isteği ve arzusu bağlamında değil de aynı zamanda bir ödev hatta "görevmişçesine" addederek, bu yanlış betimleme sonucu ortaya çıkan huzursuzluğu ister istemez mutluluk arayışı ile aynı kavramsal potada eritip, mutluluk ve mutsuzluk, hoşnutluk ve hoşnutsuzluk arasında kuramsal fakat yanlış koşullandırılmış bir tematik ilişkilendirilme kurulmasına mı sebep oluyoruz? (Tocqueville).

Neyse ki çocuk kitapları başlığında bir soruyla sizi içine çekip kitabı bitirince bin soruyla baş başa bırakmıyor. Kahverengi ayı ne görmüş, kutup ayısı ne duymuş, dinozorlar ne yemiş, hepsi belli. Bu kitap bunun tam tersi. Mutluysak ancak mutluluk algımızın kendisini şekillendiren alt yapıda çatlaklar varsa mutlu olduğumuzun farkında olmayabiliriz, mutlu değilsek ancak mutluluk tanımımızı ama bilinçli ama bilinçsiz yanlış koşullandırmışsak kendimizi mutlu da sanabiliriz. Tedirginliğimiz bundan.

HASAN BÜLENT KAHRAMAN

Veba Geceleri / Orhan Pamuk 
Patricia Highsmith: Her Diaries and Notebooks: 1941-1995
The Fall of Robespierre /  Colin Jones
Kardeşime Mektuplar / Attilâ İlhan
Letters to Camondo / Edmund de Waal

“Bir yıl” kavramı bin türlü anlama gelirse de öncelikle kitaplardır. İnsan hayatını yazarlar ve sanatçılarla yaşar. Kendisi yazar olsa da bu böyledir. Ömrü içinde izlediği bazı yazarların çeşitli şekillerde sahneden çekildiğini görür. Bu üzücüdür. Gene de bazı yazarların yeni yapıtlarını, ressamların yeni sergilerini, müzisyenlerin yeni albüm ve konserlerini beklemek insana zevk, haz veren tiryakiliklerindendir. Örneğin Kundera’nın artık roman yazmadığını bilmek beni üzüyor. Coetzee çok az yayınlıyor. İşte bu beklemek çok önemli ve bir yılın getirilerini de ben bu açıdan değerlendiriyorum.

Öyle bakınca Türkçe’de Orhan Pamuk’un yeni romanı Veba Geceleri çok büyük bir kazançtı. K24’te onunla ilgili yazımda belirttiğim gibi kitabın hazırlandığını 2016’da bir akşam yemeğinde bizzat yazarından öğrenmiş ve beklemeye başlamıştım. Bir hastalık salgınının anlatıldığı kitap yayımlanıp bana gönderildiğinde ben de bir başka hastalık salgınından (Covid-19) eşimle birlikte hastanede yatıyordum. Hastalığım ağır geçti, toparlanınca kitabı okudum ve bahsettiğim yazıyı yazdım. Ne var ki, o yazıyla kitabı “tükettiğimi” söyleyemem. Bir(kaç) yazı daha yazmak gerekiyor.

Gerek tarihsel roman dinamikleri bakımından gerekse romanın temellendiriliş sorunsalları bakımından ele aldığım ve çok önemsediğim yapıtın başka boyutları da var: Kapanma tartışması bunların başında geliyor. Bu kavramın bu şekilde dinamik bir anlayışla ele alınmasını estetik dokusunu da hazırlayan bir girdi olarak görüyorum. Roman Ingarden’in vurguladığı romanın bilişsel yanı Veba Geceleri’nde özel bir anlam kazanıyor. Kuşkusuz kolay bir roman değil ama yılın edebiyat metni olduğu açık.

Bir kitapla yılın tamamlanması olanaksız. Edebiyat çizgisinde ilerlersek benim için büyük bir sürpriz yılın sonuna doğru geldi. Patricia Highsmith çok zayıf romanları da olsa büyük bir yazardır. Dostoyevski-Genet-Mishima damarından gelir, aynı kan grubundandır. Kötülük yazarı saymamız gerekir onu. Her kötülük yazarı belli bir erdem ve etik arayışındadır. Çok yazmıştır Highsmith. Son yapıtlarında zayıf düşmüştür. Gene de beni daima düşündürmüştür, cinayet yazarı olmanın özgül psikolojisi nedir diye? Highsmith bu bakımdan çok önemlidir. Unutmadığım atmosferler yaratarak cinayetlerini işletir kahramanlarına. İşte bunları nasıl tasarlıyordu? Bu sırları bulabilir miyim diye Ekim ayında yayınlanan Diaries’ine gömüldüm. Aradığımı tam buldum diyemem ama karşıma romanlarındaki kadar ilginç bir tip çıktı. Cinselliği, içki tutkusu, sigaraları ve evet cinayet arayışları sayfalarda kol geziyor. Oldum bittim mektup okumayı sevmem, günlüklere müptelayımdır. Büyük bir zevkle okudum. İnsan yazarları sever. Onları kendisiyle özdeşleştirir. Günlük gibi mahrem alanlarına girince biraz da kendisiyle karşılaşır, ama şöyle ama böyle.

Tarih kitabı ne demek? Bir bilimsel yapıtlar var, başka bir alan. Bir de bilimsel çalışmanın çok “edebi” bir üslupla aktarıldığı metinler. Colin Jones’un The Fall of Robespierre’ini insan okumalı mı? Sonuç itibariyle Danton’u bile idama göndermiş Robespierre’in idam edilmesinden önceki 24 saati neredeyse dakika dakika anlatan bir kitap. Hayranlık duymamak mümkün mü? Bu derecede önemli bir tarih profesörü yazınca kitap sadece bir “kronik” olmaktan çıkıyor ve tüm koşulları, tartışmaları kapsayan muhteşem bir yapıta dönüşüyor. Jones’un daha önce Paris: Biography of a City isimli kitabını da hayranlıkla okumuştum. Bu metnin yayımlandığını görünce kitabı almaya ve okumaya beni Paris çalışmasının zihnimde kalan lezzeti itti. Fransız Devrimi tamamlanmış bir süreç değil. Çinlilerin “değerlendirmek için henüz erken” demelerindeki haklılık bu kitap okununca anlaşılıyor. Zizek bir ara diktatörlere ihtiyacımız var diye tutturmuş, Robespierre hakkında da bir kitap yayımlamıştı, biraz fantazi kokan bir kitap. Devrimin bu karanlık çehresi hakkındaki gerçek kitap bu. Bir devrimin ne olduğunu da yeniden öğrenip tartışıyoruz.

Yılın en büyük sürprizi ise Kardeşime Mektuplar. Attilâ İlhan 1950’li yılların başında bu mektupları yazıp kardeşi Cengiz İlhan’a göndermiş. Mektuplar bir sahafın deposunda kitaplar ve kâğıtlar arasında bulunmuş. Ailenin itirazları var. Önemli değil. Değer taşıyan şey bu kitabın, bu mektupların elimizde olması. İlhan’la otuz yıl baba-oğul gibi yaşadık. 1950’lerde büyük süksesini yaratmıştı. Sisler Bulvarı ve Sokaktaki Adam yıllardır onlar. Kitap, benim bildiğim, biyografisinde de yer alan bazı olayları uzaktan açıklıyor, özellikle politik konularda pek bir şey söylemiyor ama gene de ilginç satırlar içeriyor. Meseleleri bilenler o bilmecemsi cümlelerin anlamına eriyor. Kitabın bu tür notlarla yayımlanması gerekirdi. Bazı sözcükler yanlış okunmuş, bazıları anlaşılamayarak okunamadı diye bırakılmış. Bu tür kitapları o kişiyi iyi tanıyanların hazırlaması gerek. Benim için gerçek bir lezzetti.

Son bir kitap, Letters to Camondo. Edmund de Waal’in daha önce The Hare With the Amber Eyes isimli kitabını büyük bir tat alarak okumuştum. Kendi ailesi olan Ephrussileri anlatıyordu. Camondolar onların evinin hemen yanında Rue de Monceau’da oturuyorlardı. Constantinople’dan göçmüşlerdi. Doğunun Rotschildleri diye tanınıyorlardı. Şimdi kentin en ilginç yapılarından biri olan Camondo Merdivenleri’ni ve çeşitli hanları yaptırmışlardı ki servetleriyle birlikte düşünülünce bunlar çok küçük şeylerdir. Bir de elden düşmüş bir büyük anıt-mezarları var. Bu banker aile sonra Paris’e göçüyor. Şimdi müze olan evlerinde çok önemli bir hayat yaşıyor ve maalesef Nazi kamplarında hayatları sona eriyor. Çok zevkli, çok güzel bir kitaptı.

Bonus: Mete Tunçay Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması başlıklı nefis kitabını 1981’de yayınlamıştı. Bu yıl kitabın 40. yılıydı. Tunçay, “Hepimiz Tarık Zafer Tunaya’nın paltosundan çıktık” demişti, Dostoyevski’nin Gogol’e atfen söylediği sözden hareketle. Mete Tunçay’ın paltosundan çıkan bir kuşak da var bugün. O konuları çalışan birisi olarak bu kitabı elimden düşürmem, hâlâ temel referanstır. Üstüne bir şey yazmak için yeniden karıştırdım. Ne kadar önemli ve etkileyici olduğunu bir daha gördüm. Kesinlikle bugün de henüz aşılamamış bir çığır açmış. Kesinlikle herkesin okuması gereken bir yapıt.

HÜLYA EKŞİGİL

Pachinko /  Min Jin Lee
Kumdan Yürek / Abdulrazak Gurnah

JALE PARLA

Leylan / Selahattin Demirtaş

Son zamanlarda okuduğum kitaplar arasında en yaratıcı ve etkileyici bulduğum; Selahattin Demirtaş’ın Leylan  adlı romanı oldu. Roman, gerçekçilikle fantastik anlatıyı iç içe kurgulamaktaki başarısının yanı sıra, hapishanede yazılmış bir metnin yansıttığı bazı özellikler açısından da (örneğin, aktif ve sorgulayıcı bir zihnin hareketsiz bir bedene hapsolmuşluğunun olanak ve olanaksızlıklarını irdelemesi gibi) özgün ve düşündürücüydü.

JİLET SEBAHAT

Yaşamın Ucuna Yolculuk / Tezer Özlü
Tezer Özlü’den Leylâ Erbil’e Mektuplar

“Genç okurlar onun yazılarında bastırılmış başkaldırılarını, özgürlük tutkularını, yalansız bir dünya özlemlerini buldular. Yazmanın yalnız estetik değil aynı zamanda etik bir sorun olduğunu gördüler. Tezer’in yazdıklarına olan bağlılıklarının bir nedeni de bu olmalı.”

Ferit Edgü 

Ben hayatta hep ufak tefektim. Tezer Özlü de… 

Ruhumdaki dalgalanmalar, gel-gitler çatlağını bulsa sızıp oradan hemen uzaklaşacaktı. Ne sığdığım bir kabım, ne sığdığım bir okul, bir ev, bir şehir, bir beden, ne de bir aile vardı. “Dört bin nüfuslu bir Anadolu kasabasında dünyaya bakmayı öğrendim. Altı yaşındaydım. Dünyanın sonsuz büyüklüğünü hissettim ve gitmem, çok uzaklara gitmem gerektiğine inandım…” demişti. Dünyanın ortasında oradaydım. 

Solcu ağbilerin koltuğumun altına sıkıştırdıkları kitapların sayfaları dışındaydım. Köşeli paranteze alındığımız bir yerlerde. Suskun kadınların oturduğu, derdini örgülere döktüğü, susmayan adamların ayaklarını hayatlarımıza uzattığı evlerin de uzağındaydım… Çocuktum-Yaşlıydım. Kadındım-Erkektim. 

“Sizin düzeninizle, akıl anlayışınızla, namus anlayışınızla, başarı anlayışınızla bağdaşan hiç yönüm yok…” diyordu elime ilk aldığım kitabında. (Yaşamın Ucuna Yolculuk) 

Koltuğumun altındaki kitapları rafa kaldırıp, başucuma döndüm. Belki yaşamın ucuna… Bedenime uzanan elime kibrit çakanların hayatlarını ateşe verip yola çıkmayı ben ondan öğrendim. Hiçbir sistemin, hiçbir erkeğin, hiçbir ailenin, grubun, örgütün, şehrin tutsağı olmamayı ondan öğrendim. “Onun sevgi dünyasında kurumların, kuralların, uygarlık sınırlamalarının kaldırılmış olduğunu görüyoruz…” diyor Leyla Erbil. Sevmeyi de böyle öğrendim. 

O kimine göre “mahzun, gamlı prenses”, kimine göre “Türk edebiyatının lirik prensesi” idi… ama hayır o bunların dışındaydı. Eminim ki yaşasaydı “Sizin bana uygun gördüğünüz cinsiyetçi yakıştırmalarla bağdaşan hiçbir yönüm yok. Ben bunların dışındayım” derdi. 

Tezer ne mahzundu ne gamlı ne de prenses. O durumları apaçık olduğu gibi insanın yüzüne vuran, sorgulayan, tepki gösteren, “Hayır” diyebilen, çekip gidebilen, başkaldıran, seven, nefret eden bir baş belasıydı. Hayatın protest yüzüydü, diliydi. 

2022’ye girerken benim kitabımın yazarı değişmeyecek.

E-5’te üstüne araba sürülerek ezilen kızları, “Lgbt yok öyle bir şey” diyen muktedirleri, yakılarak öldürülen Hande Kader’i, gaz fişeğiyle başından vurularak öldürülen Berkin Elvan’ı, Ceylan Önkol’u ve diğerlerini, her gün işlenen kadın cinayetlerini, nefret cinayetlerini, İstanbul Sözleşmesi’nin feshini, yasakları, kuralları, hâlâ hapis yatan fikir insanlarını, açlıkla burun buruna gelmiş insanları düşündüğümde yine Tezer Özlü’yle karşılaşıyorum elbette, çünkü hâlâ: “Burası bizim değil bizi öldürmek isteyenlerin ülkesi.”

Ama yine de bize umut lazım:

“Ama her şeyden önemli olan, yaşayabilmek… Biz, kimse ile yaşayamıyorsak da, kendimizle yaşayan, kendi içimizde gece gündüz mücadele eden insanlarız. Ben de her zaman yaşamın kendisini yazı dünyasından daha önemli bulduğum için, bakmaya, algılamaya, insanlarla konuşmaya devam ediyorum.” 

Tezer Özlü’den Leylâ Erbil’e Mektuplar

KEREM IŞIK

El Greco'ya Mektuplar / Kazancakis

 Her okuduğumda beni derinden etkileyen El Greco’ya Mektuplar ile yollarımız bu yıl da kesişti. Her ne kadar bu yıl ilk kez okuduğum kitaplar arasında da Sasa Stanisic’in Köken adlı romanı gibi çok beğendiğim romanlar olsa da, Kazancakis’in ve özellikle de El Greco’ya Mektuplar’ın yeri benim için hep ayrı olacaktır. Kazancakis hayata yaklaşımı, Tanrı’yla sonu gelmeyen mücadelesi, dünyaya doymayan ruhu ve su içermişçesine akıcı anlatımıyla hayranlık duyduğum yazarların başında geliyor.

El Greco’ya Mektuplar adlı bu otobiyografik eserinde de Kazancakis yaptığı uzun seyahatleri, hayatına yön veren Nietzsche, Bergson, Buda gibi isimleri ve her daim çalkantılı geçen hayatı boyunca yaşadığı olaylarla tanıştığı insanları anlatıyor. Kanımca yirminci yüzyılın en parlak yazarlarından olan Kazancakis’in, kendisi gibi Giritli olan ünlü Rönesans ressamı El Greco’ya mektuplar şeklinde kurguladığı bu kitabında insan olmanın muhteşemliğini de trajedisini de son derece etkileyici bir şekilde aktararak zamansız bir başyapıta imza attığını düşünüyorum.

Bu kitabın üzerimdeki etkisini sanırım en iyi yine bir Kazancakis alıntısıyla ortaya koyabilirim: “Ruhumun tümü bir çığlık ve uğraşımın tümü bu çığlığı yorumlamak.” Bu eşsiz çığlığa mutlaka kulak verin derim.

MAHMUT WENDA KOYUNCU

Karınca Yuvasını Dağıtmamak / İlhan Sami Çomak

MEHMET CEVAT YILDIRIM

Aziz Bey Hadisesi / Ayfer Tunç

2021 yılında beni en çok etkileyen kitap; İlhan Sami Çomak’ın Karınca Yuvasını Dağıtmamak  adlı özyaşam öyküsü oldu. Kitabın sükûneti ve inceliğinin uzun zamandır benzerini okumadığım bir lezzetle dolu olduğunu düşündüm. Bambaşka hikâyelere sahip olsalar da Çomak’ın metni zihnimde Cesare Pavese’nin Yaşama Uğraşı’na bağlandı. Çocukluk ve edebiyat üzerine ama en çok da yaşamadan yaşamak üzerine bu iki şair anlatısının yer yer kardeş olduğunu hissettim.

Ama bu kardeşliği aşan daha şaşırtıcı bir nokta vardı: Pavese’nin zehrine ve kahrına karşılık, Çomak’ta tedirginliği aşmış bir umut ve sevgi parlıyordu. Pavese’nin aksine hayatı çalınmış, on yıllar boyu haksızca parmaklıklar arkasına kapatılmış bir adamın kendi içinden derdiği bu umut ve sevgi büyük bir hürmet uyandırdı bende.

Kendine acımıyor, kendine kapanmıyordu Çomak, öfkesinden bir din yaratmıyordu. Tersine, “Ben kaybettim” demenin asaletiyle doluydu metni. Bu vakarla kendi yalnızlığı üzerine düşünme, bunu kapatılma ve hapsedilme deneyiminin ötesinde tartışma gücü buluyordu: “Kötülüğün hadsizliğine kendimle uğraşarak cevap verdim”.

MEHMET ŞENOL

Mahcubiyet ve Haysiyet / Dag Solstad

Mahcubiyet ve Haysiyet aslında 105 sayfalık bir kitap ama belki de bugüne kadar okuduğum birçok romandan daha çok etkiledi.  Elias’la kendim arasında bir bağ mı kurdum nedir; zaten önünde olan, akıp giden şeyleri birdenbire “başka türlü” görmeye başlamak, aniden farkına varmak çok sarsıcı... Farkında olunca ne oluyor?  Sanki Matriks’deki Neo gibi, sadece gördüğün o “şey” değil, hayatın kendisi, o güne kadar belki de hiç sorgulamadan yanında taşıdığın bütün parçaları birdenbire çözülüyor, lime lime akmaya başlıyor.

Bir edebiyat öğretmeni olarak yıllardır öğrencilerine okuttuğu Ibsen’in Yaban Ördeği’ndeki Doktor Relling’in, yıllardır anlattığı gibi yazarının sesi değil zıttı olduğunu anlamasıyla başlayan sorgulamanın okul çıkışında bir türlü açılmayan şemsiyenin öfkesiyle geçmiş ve gelecek, bambaşka bir gözle yeniden “kuruluyor”.

Yeniden kurmak… Mümkünse, daha doğrusu cesaret edebiliyorsak, yüzleşmenin ağırlığını taşımaya hazır hissediyorsak kendi hayatını yeniden kurmak…  Yaş kaç olursa olsun… Hayatın bitiş çizgisine yaklaştığını hissetsen de…  Hayatla, yaptıklarınla, yapamadıklarınla, on yıllar boyunca verdiğin mücadelenin boşunalığı ve anlamsızlığıyla, hiçbir zaman sorgulamadan yaşayan toplumun içinde yüzleşmek…

Dag Solstad çok iyi geldi. Bazen sikerim şemsiyeyi demek, yağmura şemsiyesiz çıkmak da çok iyi geliyor… Hep iyi gelecek; eğer cesaret edebilsek…

Sapere Aude!

MESUT VARLIK

Yaşadınız Öldünüz, Bir Anlamı Olmalı Bunun / Selim İleri
Düşüşten Sonra /  Selim İleri, Burcu Aktaş
Yazmak / Marguarite Duras

Yazmak eyleminin bence en çok yakıştığı isim; Selim İleri’dir. Edebiyatla kurduğum ilişkiye silinmez izler bırakmış ilk isim. Tanıştığım ilk edebiyat insanı. Belki hakkında ilk kez yazıyor olmamın nedeni de budur. Selim İleri için ilk cümlelerimi son iki kitabından başlayarak kurabiliyorum. Neredeyse yirmi beş yıldır bildiğim, tanıdığım, tanıştığım, büyük bir edebiyat ve kültür insanımız hakkında artık konuşabilme imkanını yine kendisi veriyor böylece.

Selim İleri, ilk kez kendi kodlarını biz okurlarına gösteriyor. Bu; kalemin mecalsiz kalıp elinde kalan omurga yapısına dayanarak ayakta duran bir yorgunluk değil –onun örneklerine aşinayız. Bu; bir yazı ve entelektüel inşanın, maceranın geldiği yeni bir evreyi gösteriyor. Son eserlerinde gelişinin ayak izlerini gösterdiği bir evre! Nihayet, kendi sanatının kodlarını vermeye başlıyor, bunu şimdiye kadar hiç yapmamıştı.

Etkilendiği yazarlardan bahsetmeyi bahane ediyormuş gibi, edebiyat tarihimizin kılcallaşmasının bir ihtiyaç olduğunu hem akademiye hem entelektüel çevreye hatırlatan, öğreten, takibini yapan bir cins-ruh’tur Selim İleri.

Edebiyatın bir sanat dalı olduğunun, bütün praxis’iyle, bunun hem olumlu hem olumsuz anlamda hakkını vermiş bir hayat var karşımızda.

Selim İleri’nin son iki kitabı, bir La Traviata sahnesi gibi; “Prendi, quest’è l’immagine”, bir final reveransı. Bu; edebiyat tarihinde nadiren karşılaşılabilen bir vakadır. Fotoğrafı Sana Gönderiyorum’a kadar geri götürebileceğimiz bu yeni döneminin yeryüzüne çıkan eseri; Yaşadınız Öldünüz, Bir Anlamı Olmalı Bunun.

Selim İleri, bugüne kadar birçok yazarımıza, sanatçımıza romanlarında, öykülerinde kurgu karakterler olarak yer vermiştir, henüz bunun dökümünü çıkarabilen olmadı sanırım. Fakat Yaşadınız Öldünüz’de ilk kez yazar, neredeyse yüz yüze konuşuyor ana karakteriyle, “neredeyse” demem gelişine değil, öyle hadsiz bir yüz yüze gelmekten çok uzaktayız, sararmış bir fotoğraf ile sararmakta olan bir fotoğrafın birbirlerine bakışı, hayatta olanın bir kapanış ve perde! tiradı: “Artık kendimiz yoğuz. Seyircilerimiz de kalmadı. Ama repliklerimiz...”

Ardından da Burcu Aktaş ile, Düşüşten Sonra’yı konuştukları kitap geldi. Aynı dekodifikasyon bu sohbetlerde de belli ki Selim İleri’nin zihninde güncelliğini koruyor. Selim İleri, yazmaya devam etme temrinlerindeki adeta kişisel yemin edindiği noktaları bir bir, haritanın üzerinde yol yordam tarif eder gibi anlatıyor. Umarım devamı gelir...

Marguerite Duras’nın Yazmak’ıyla aynı dönemde okumak, yılın denk gelişiydi. Duras’nın yazma eylemine dair ilerleyen yaşlarında cümle kurarken seçtiği sahnelerin bireyselliği imrendirici derecede.

Sahi, komodini açıp toparlayan kimdi?

(Selim İleri okuyunuz.)

 

MUSTAFA ARSLANTUNALI

Kraliçenin Huysuzluğu / Jean Echenoz
1914 / Jean Echenoz
Ravel / Jean Echenoz
Koşmak / Jean Echenoz
Jérôme Lindon / Jérôme Lindon
Geleceğin Tarihleri / Lizzie O'Shea
Erteleme Sanatı / John Perry

2021'in benim için en büyük kazancı yeni bir yazarla tanışmak oldu: Jean Echenoz. Aslında ertelenmiş bir tanışmaydı bu. Daha önceki ertelemeler ayrı konu – en son, pandeminin başlarında bir arkadaşım Jean Echenoz'un dokuz on kitabını birden vermişti okumam için. Ama herkesin söylediğinin aksine okumak için pek uygun zamanlar değildi, kitaplara bir göz gezdirdim, okunacaklar sırasına koydum, bu arada araya mecburi okumalar girdi, tabii daha önemlisi bir çizgi roman seline kapıldım. 2020'nin en büyük kazancı da buydu, eski hazinelere tekrar kavuşmak – bunu sonra ayrıntılarıyla anlatmayı düşünüyorum. Bir yıl kadar masamın üstünde tuttuğum Echenoz'ları geri verdiğim zaman henüz bir kitabı (Kraliçenin Huysuzluğu) bitirmiş, ötekini de (Jérôme Lindon) yarılayabilmiştim. Kitapları geri verince bir boşluk hasıl oldu. Sonra bütün kitapları edindim. Çizgi romanların aksine Echenoz'lar bir sel gibi alıp götürmedi beni, dura dura, zaman zaman okuyorum. Spor gibi, kendine has tatlı yoruculuklarıyla insanı dinlendiren... 

Şu sıralarda okuduğum kitap ise resmen yüreğimin yağlarını eritiyor: Geleceğin Tarihleri'nde Lizzie O'Shea teknolojiyi anlamanın anahtarının gelecekte değil geçmişte olduğunu düşünüyor çünkü. Bu teknolojilerin "bir davası yokmuş, kaçınılmaz ve durdurulamazmış gibi bir doğa gücü muamelesi" gördüğünü, tartışmaların tarih dışında yürütüldüğünü, dolayısıyla yapmamız gereken ilk şeyin tarihe bakarak "kullanılabilir bir geçmiş" yaratmak olduğunu söylüyor: "Tarihi kılavuz edinerek şimdiki zamanı farklı bir geleceğin sebebi olarak geri almalıyız." Bu sayede, Teknopolis'i okuyup niye geçmişin bu kadar fazla anlatıldığını soranlara uzun uzadıya açıklama yapmak zorunda kalmayabilirim. 

Dijital teknolojinin temel meselelerinin her birini belirli bir tarihsel figürle eşleştirmek kimi zaman çok verimli ve ilginç olabiliyor, kimi zamansa her şey tam yerli yerine oturmuyor gibi. Ama bu güzel kitaba dair eleştiri hakkımı daha uzun ve ayrıntılı bir yazıya saklamak isterim doğrusu.

Çok uzun zamandır masamda duran bir başka kitabın sırası gelmiş olabilir: Erteleme Sanatı - Oyalanma, Savsaklama ve Kaytarma Rehberi. Ben okuyana kadar kitap 9 baskı yaptığına göre, belki de bu konuda öğrenecek çok bir şeyim yoktur, kim bilir?

MUSTAFA ÜNLÜ

Çıplak Ceset, Kramponlu Ceset, Bin Lotluk Ceset, Rol Çalan Ceset, Son Ceset,
Bir Şapka Bir Tabanca, Yenik ve Yalnız, Beyaz Eldiven Sarı Zarf, Ateş Etme İstanbul,
Sen Ölürsün Ben Yaşarım 
/ Celil Oker

Yazar Celil Oker’i çok yakın bir tarihte, 2019’da kaybettik. Üreten ve saygıdeğer her insanın kaybı bir boşluk doğurur hiç kuşkusuz. Ben Celil Oker’den geri kalanların güzelliğini, açılan boşluğun ne kadar önemli olduğunu yeni anladım.  Daha önce, belki de aşağıda yazacaklarımla ilgili nedenlerle, yerli polisiyelere biraz uzak duruyordum. Kıraathane İstanbul Edebiyat Evinde Seval Şahin’in yürüttüğü sohbetler, yenilerde Altın Kitaplar tarafından basılan 9 kitaplık Celil Oker külliyatı, Mustafa Arslantunalı’nın tavsiyeleri aynı sıralar bir araya geliverdi. Çok geçmeden 9 kitabın tümünü, iki gece bir gün başından kalkmadan –tüm sezonları bitirdiğiniz fevkalade bir dizi izler gibi–  ¨2021’in en keyifli okumalarıydı¨ duygusuyla kitaplığımdaki okunmuşlar bölmesine aktardım.

“ İstanbul ara sıra ateş ederdi bana, ara sıra da ben ona ateş ederdim. Verdiğini alırdım, aldığını verirdi. Pisliğini kusardı üzerime, hiçbir aikido çalışmasında beceremediğim mükemmellikte ‘tenkan’larla savuştururdum. Gırtlağından pislik, yarım sindirilmiş zenginlik artıkları fışkırırdı, kaldırıma sıçrardım. Elini uzatırdı, parmaklarımı sayardım çektiğimde...”

Her kitabın bir yerinde, çoğunlukla kendi yansımasına bakıp kısacık bir paragrafla “Eski pilot…” diye başlayıp kim olduğunu bize anlatıveren Türk usulü özel dedektif Remzi Ünal’la İstanbul sokaklarını, başka bir türlü dolaştım. Şunca yıllık İstanbullu halimle şehrin aklıma bile gelmeyecek –meğer ikonikmiş–  köşelerinde durup bir sigara tellendirdim. Satır aralarında minik toplumsal sokuşturmalara rastlayınca dudaklarımı büzüştürüp kafamı salladım. Lizbon hırsız pazarından alınmış maymuncukla sıradan insanların evlerine girip gene bir cesetle karşılaştım... Gerçek hayatta olsa hiç yadırgamayacağım olayların ve karakterlerin, hiçbir seferinde “yok artık!” dedirtmeyen ama aksiyonu da eksik kalmayan sıradışı gizem örgüsünü Remzi Ünal’ın omuz başında çözmeye çalışıp, “Eee! Bu muydu yani?” dedirtmeyen sonlara ulaştım…

NECMİYE ALPAY

Karınca Yuvasını Dağıtmamak / İlhan Sami Çomak
Kafamda Bir Tuhaflık / Orhan Pamuk
Veba Geceleri / Orhan Pamuk

2021’de beni en çok etkileyen kitaplardan biri, Hobbes’taki anlamıyla Leviathan’ın kurban seçtikleri arasında gitgide daha belirgin bir yeri olan İlhan Sami Çomak’ın Karınca Yuvasını Dağıtmamak adlı denemeler kitabı oldu. Şiir kitaplarıyla zaten fazlasıyla etkileyiciydi Çomak. Yeni kitaplaşan ve poetikasını içeren düzyazıları işte o şiirlerle olan ilişkimize hatırı sayılır bir hamle ve ivme kazandırdı. İSÇ, şiirlerinde yalnızca kurmaca evrenini değil, aynı zamanda “anlatıcı ben”i de durmadan inşa etmektedir. Şiir dışı dünyası tam 27 yıldır, Balaban’ın deyişiyle “mahpus damı”yla sınırlandırılmış bir “ben”dir söz konusu olan. Ve Çomak, gerçeklikteki “ben”inin yoksun bırakıldığı “dünya”yı bizzat ve durmadan yaratarak mahpusluğu iptal etmektedir. Sözün kısası, bugünlerde çıkacak olan Hayattayız Nihayet adlı yeni şiir kitabını merak etmemek elde değil.

Selçuk Altun demişti, “Pandemik ev hapsinden en az bir bibliyofil yakınır.” Bu sene özelinde salgın koşullarında kütüphanemde daha fazla vakit geçirdim. Tek bir kitaptan bahsetmek çok güç, beş ya da on kitaptan da, etkilenmek başka, kapılar açmak odağında daha öne çıkanlar oldu. Loukianos’un Hakiki Hikayeler’i eski Yunanca asıllarından Erman Gören ve Ertuğrul İnanç tarafından çevrildi. Kitabın peşinden Samsat’a doğru yola çıktığımda bir ada ile karşılaştım. Bu adada hayali bir uygarlık yaratma çabalarımın fitili böyle ateş aldı.

Stephane Henaut ve Jeni Mitchell’in Gül Tonak çevirisi Lezzetli Fransa Tarihi, Friedrich Unger’in Priscilla Mary Işın ve Merete Çakmak’ın giriş ve notlarla yayına hazırladıkları Şark Şekerciliği, Evelyne Bloch-Dano, Nihan Özyıldırım çevirisi Sebzelerin Efsanevi Tarihi  gastronomi alanında okuduğum kitaplar içerisinde daha çok elimde tuttuklarım oldu. Meyve Yemekleri’nin tarihine çalışırken mevzuya sebzelerden bakarak bir tarih okumak iştah açıcıydı.

Usta Enis Batur’un Karanlık Oda Şarkıları kapsadığı sözcüklerin, coğrafyaların, şekillerin yoğunluğu ile özel bir okuma gerektiriyordu, bazı kitapların, şiirlerin ne kadar içindeysek, onlardaki mekanın dönüştürücü gücüne de karışabiliyoruz. İlya Kaminsky’nin Selahattin Özpalabıyıklar çevirisi Sağır Cumhuriyet de “ülkemiz sahne”sinde çokça kaldığım bir kitap oldu.

Carlo M. Cipolla’nın Zaman Makineleri’nde 1769’da Çin’e giden Jean Mathieu Vantavon’un imparator saatçiliğinden tuhaf makinelere hikâyesi koleksiyoner arkadaşım Ömer Durmaz ile planladığımız Zaman Müzesi’nden çıkarak,  farklı disiplinlerden 11 sanatçıya sorduğum Zaman Neyle Ölçülür? sorusundan şekillenen bir sergiye dönüştü.

Murathan Mungan’ın Hamamname’sine başka bir okuma yaptıran Nagehan Uçan Eke’nin Suyun Hafızası, su ve hamam kültürü tarihine bakarken, kendi Sualtındaki Hafıza’ma daha derin dalışlar yapmamı sağladı.

Esra Özdoğan'ın çevirdiği Oliver Remaud’un   Gönüllü Yalnızlık'ı salgın dönemi okumalarımın başyapıtlarındandı.

Sedat Anar’ın Sokakname’si, Alain Corbin’in Sessizliğin Tarihi’ni yazmadan geçemem…

Imanuele Coccia’nın Bitkilerin Yaşamı ise Ayzeradant Urla’da yeni açtığım Dünyada Olmayı Düşünmek sergisinin kavramsal çerçevesini oluştururken arkadaşım oldu.

NİLÜFER KUYAŞ

Letters to Camondo / Edmund De Waal
Camondolar - Bir Hanedanın Çöküşü / Nora Şeni, Sophie Le Tannec